گواه نظام شبکه‌ای در ترکیب‌بندی نگاره‌های نسخۀ خطی شاهنامۀ بایسنقری

امروزه تقریباً تردیدی وجود ندارد که نگاره‌های ایرانی را با استفاده از پیش‌نمونه‌ها ترکیب ‌می‌کرده‌اند؛ اما این پرسش اساسی که ترکیب این پیش‌نمونه‌ها بر اساس چه اصول و ضوابطی صورت می‌گرفته، همچنان بی‌پاسخ مانده است. به گمان شماری از پژوهشگران، ترکیب نگاره‌های ایرانی، بر اساس قانون خاصی صورت نگرفته است و از قاعدۀ چینش دست آزاد تبعیت می‌کند. این در حالی است که برخی پژوهش‌های اخیر، نظام شبکه‌ای را مسئول ترکیب‌بندی در نگاره‌های ایرانی می‌دانند؛ ساختاری که می‌توان آن را به‌سادگی از تقسیم طول و عرض کادر اثر به بخش‌های مساوی به دست آورد. مقالۀ پیش ‌رو که با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی موردی و با استفاده از شیوۀ کمی نگاشته شده است، تلاش می‌کند با تحلیل بصری چهار مجلس از نگاره‌های 22گانۀ شاهنامۀ بایسنقری، یعنی مجالس «دیدار زال و رودابه»، «نبرد گودرز با پیران»، «گریستن فرامرز بر تابوت رستم» و «نبرد کیخسرو با افراسیاب به همراه سپاهیان»، نشان دهد نظام شبکه‌ای، بنیان طراحی و تنظیم نگاره‌های نسخۀ خطی شاهنامۀ بایسنقری بوده است. از دیگر سو، مشاهده خواهد شد که این ساختار، گاه به تبعیت از شیوۀ جدول‌بندی و مسطرکشی قالب متن، زمانی با توجه به چارچوب صفحه و گاه بر اساس نظام درونی اثر، طراحی و تنظیم شده است.